Хой дөгерери.
Сат М-Д.Х.
5. Ижин-хырын уштуру.
Ижин-хырыны коң эъттен аңгылаары.
Өзээрде дежип алган чарыывыстан туткаш, ижин шандырын доора кезип алыр. Кыры дөзүнге атпакты изей кескеш, шандырны ажыда, кырының атпаанга быжыглаар.
Улуг хырыны уштурда белектээр чүүлдер.
Эдир чаан камныг, улуг хырын долгандыр адырып алыр. Шыырак малдың эдириниң чаа, багай деспи дола бээр чүве.
Кызыл өөш бажынче суйбааш, коду адааның бестеринден (подзжелудочная железа) хырыны адырар. Хырыны быжыг тудуп чоруур быжыг шандыр-шырыңмалар ол болур. Хырыны долгандыр камныг суйбап бадыргаш, кызыл өөште чини хырынче сыскырып бадыргаш, коду бажындан үзе кезер. Хырының үзе кезипкен черинден бир холу-биле таптыг туткаш, хостааш, улуг хырыны шөйүндүлер-биле кештиң хостуг черинче камныг уштуп алыр. Бо кылдыныг үезинде чумур ханы төктү бээр магадылал бар. Бажын туткан кижи кичээнгейлиг болур.
Шырыңмалардан саргыяк биле кергиекти адыргаш, баштай саргыякты үзе кезер. Оон кергиекти биче хырындан аңгылай кезер. Бакка кезер болза хан аскы улгады бээр. "Аскы чырбак төл төрүтүнери ол бе?" - деп улус кыжыра бээр.
Чумур кудар хырыны, чиңге шөйүндүзүн хан аскы баглаар хире, 5 карышты өйлей хемчээгеш, камныг үзе соптар. Кадыг хан кудар мунгаш шөйүндүзүн база 5 карыш чиңге шөйүндүлүг кылдыр кезип белектээр. Долганчыктың хан кудар аксын таптыг кескеш, долганган төнчүзүнден бир карыш черден үзер. Ам улуг кырын хосталган. Бо хостап турар үеде, хырын аксын салып болбас, чин төктү бээр. Хосталган кырыны, өзүн үскен кижи, даштыгаар үндүр чаларадыр. Улус кылаштаар черге, мал кажаазының чоогунге чин төп болбас. Баштай хырын аксындан суук чини төптер. Оон хырыны аңдара шуудуп аштаар. Кышкы үеде хырыны аштап, чугаш, саржаг кудуп кадыргаш, иштинге тараа-даа уруп алыр чораан.
Уштунган шөйүндүлерни, ижин-хырын аштаар кадайларга хүлээдип бээр.
Ам хойювуска келиилиңер. Ижин шандырынга улуг эвес чарыкты кескеш, быжыглаан кырыга удур чартыынга, буттуң балдырга атпак белектээш хере, ажыда тыртырып алыр. Баарда чыпшынган өттү, баардан кичээнгейгиг адыргаш, кургадыр азып каар. Кандыг-даа малдың өдү эм боор дээр чүве. Өттү кичээнгей чок болуп, дежиптер болзуңарза, эът, хан чиртинмес апаар. Ажыг. Эртежик белектеп каан хан кудар саваны алгаш, ижин ханын калгак-биле узуп алыр. Баар эъдин хөрек ээгилериниң чанындан, төштен колдук чанынга чедир адыра кезип алыр. Улуг звес чарыкты белектээш, буттуң балдырынга хере согар. Ам коош адыштап, дес ханы, хан кудар саваже салыр. Арыг-силиг кылыр улус, чаңгыс дамды хан-даа дүжүрбес боор чүве.
Калгак-биле суук-ханы камныг, саваже кудар. Баъш, моюн дамырларында арткан ханы, баъш туткан кижи көдуруп бээрге, өс таварыштыр хөрекче бадырар. Хан артып каар болза, эът бузуп турда, молдурукту адырарга, хан төктүп, чудараңнаар.
Ханы саваже куткаш, ижин-хырын аштап турар кадайларже дораан дамчыдып бээр. Төктүр болза кара халап болганы ол. Баарны хөректен адыргаш, бичии када азыптар, хан дамдылатпазы-биле адаанга савадан салып каар. Хөректи өөрү суйбааш, боостаа кегжирин хостай туткаш, колдук адаандан, төш бажынче бижекти супкаш, өкпе-чүректи дөзүнден үзе кескеш, уштуп алыр. Чүректе арткан ханы, чүректиң өрээлдерин ийи черден кескеш, ханын, хан кудуп каан саваже сы тудуптар. Изиг суглуг башче чүрек биле өкпени баштадыр сугар.
Бир кол ажыл, кыс малдың төл савазындан хостаары. Дөрт-беш хире сиген белектеп алыр. Төл савазын сыңыйдан хостааш, "Мен саваны кеспээдим, сиген чидии кести" - дээш үзе кескеш, чажыра салып каар. Өг ээлери аайлап кааптар.
Ам эът бузар, аайлаар бис.
Уланчылыг.